Zakopane — turystyczna miejscowosć z bogatą historią

Zakopane to nieduże miasteczko pod Tatrami znane chyba każdemu mieszkańcowi Polski. Co roku tłumnie odwiedzane przez turystów krajowych i zagranicznych. Zakopane głównie kojarzą się z Krupówkami, popularnym deptakiem w mieście oraz sklepami i karczmami.

Zakopane to również miejscowość z niezwykle bogatą historią, odwiedzane niegdyś przez wybitne postacie polskiej sztuki, naukowców i badaczy. Wybierając się do Zakopanego, warto zaznajomić się z historią miejscowości usytuowanej pod samymi Tatrami.

Początki Zakopanego

W XII i XIII w. Tatry z całym Podhalem były własnością królewską. Tą częścią Tatr zarządzał starosta nowotarski. Nazwa Zakopane pojawia się już w dokumencie króla Zygmunta II Wazy z 20 kwietnia 1630 roku. Miejscowość była do pierwszej połowy XIX wieku niewielką osadą, biegnącą się wzdłuż dna kotliny Zakopiańskiej u stóp Gubałówki. Nazwa Zakopane pochodzi prawdopodobnie od słowa „kopane”, oznaczającego wykarczowaną część lasu.

Osadnictwo w Tatrach było w owym czasie nieduże, pierwszymi osadnikami w rejonie dzisiejszego zakopanego byli chłopi i mieszczanie uciekający przed gniewem świeckich i duchownych panów.

Żadna z ówczesnych wiosek Podtatrza nie sięgała tak daleko w głąb Tatr, aż po wysokie ściany skalnych wierchów. Z dala od dużych miast i uczęszczanych szlaków kształtował się tu w ciągu wieków odmienny, swoisty typ kulturowy ludności góralskiej, ściśle związanej z trudnymi warunkami górskiej gospodarki i bezpośrednim współżyciem z przyrodą tatrzańską.

Nielicznych w owym czasie przyjezdnych, którzy w pierwszych dziesiątkach lat XIX wieku zaczęli odwiedzać Zakopane, zadziwiały nie tylko wspaniałe masywy Tatr, ale i niespotykany nigdzie, nieznany ludziom z nizin, styl życia górali, z ich oryginalną gwarą, budownictwem i rzeźbą drewnianą, ubiorem, obyczajem, obrzędem, muzyką i tańcem.

Huty i kopalnie

Wioska Zakopane istniała zapewne znacznie wcześniej, niż to wynikało z dostępnych źródeł. Nie słyszało się jeszcze o niej w czasach, kiedy to do królewskich bani, czyli kopalń. W XVIII w. w trakcie poszukiwań górniczych odkryto złoża metali kolorowych, a w 1766 roku wybudowano hutę w Kuźnicach, a następnie w dolinie Kościeliskiej na obecnych tzw. Starych Kościeliskach.

Górnicy i hutnicy, zatrudniani w górskich sztolniach i prymitywnych kuźniach — jak na przykład Na Kunsztach, czy też Starej Robocie w Tatrach Zachodnich. Później w polskich Tatrach wydobywano i przetapiano już tylko trochę miedzi, a głównie żelazo.

Tatry Wysokie zdobył, przewędrował i opisał po raz pierwszy „ojciec geologii polskiej” — Stanisław Staszic. W latach 1803 do 1805 dokonał on wielu wejść na uważane wtedy za najwyższe szczyty tatrzańskie po polskiej i słowackiej stronie — Łomnicę, Kołowy Szczyt, Sławkowski Szczyt i Krywań, nie wiadomo jednak, czy był w Zakopanem.

Droga w Tatry Wysokie nie biegła dawniej przez Kotlinę Zakopiańską, ale przez Spisz doliną rzeki Białki. Dopiero w ćwierć wieku później zaczęła się rozwijać stała i nieprzerwana już odtąd naukowa i turystyczna penetracja Tatr. Najwcześniej zaczęto przyjeżdżać do Kuźnic, gdzie goście mogli znaleźć nocleg w budynkach dworskich ówczesnych właścicieli tatrzańskich dóbr, lub w administracyjnych budynkach tartaku i hamerni.

W Kuźnicach

Kuźnice były wówczas osadą hutniczą większą i ludniejszą niż zakopiańska wioska. Powstała w Kuźnicach huta żelaza, w XIX w. była jednym z największych tego tupu zakładem metalurgicznym w Galicji. To właśnie to miejsce w znaczącym stopniu przyczyniło się do popularyzacji Zakopanego. Z czasem w okresie letnim przyjeżdża tu z roku na rok coraz więcej gości. Wspaniałości wysokich gór opisywali uczeni, poeci i artyści — Seweryn Goszczyński, Maria Steczkowska.

Właściwe Zakopane usytuowane bliżej stoków Gubałówki ciągle jeszcze było ustronne i zaciszne. Górale po dawnemu uprawiali nędzny owies, sadzili grule, harowali po tartakach, foluszach, kopalniach i kuźniach, karczowali lasy, szli z redykami owiec na wysokie hale, ganiali z „polowacami” na kozy albo chodzili „na zbój” „za bucka".

Ważne postacie dawnego Zakopanego

Pionierami nowego okresu w rozwoju Zakopanego był pierwszy proboszcz ks. Józef Stolarczyk. Zakopiański pleban imponował góralom i gościom, gadał kazania starą gwarą góralską. Dobudował do Starego Kościoła części z wieżą i założył cmentarz na Pęksowym Brzyzku.

Ten niezwykły ksiądz, polski zdobywca Gierlacha, najwyższego szczytu Tatr Wysokich, stworzył w połowie XIX wieku podwaliny nowego Zakopanego jako letniska i górskiej bazy turystycznej. To on cywilizował mieszkających tutaj górali.

Odtąd już Tatry i Podhale zaczęły zdobywać coraz szerszy rozgłos w całym kraju. Cicha wioska pod Gubałówką przeistoczyła się w górskie letnisko. Wśród napływających zewsząd sezonowych gości największą liczbę stanowili artyści — poeci, pisarze, muzycy, malarze.

Przełomową datą w dziejach Zakopanego był rok 1873., wtedy to słynny lekarz warszawski dr Tytus Chałubiński rozpoczął, swą wielką działalność turystyczną i uzdrowiskową w Zakopanem. W tym samym roku powstało również Towarzystwo Tatrzańskie. Od lat 70 XIX w. rozwija się funkcja lecznicza Zakopanego, w znacznym stopniu dzięki propagowaniu uzdrowiska przez Chałubińskiego.

Pomimo znacznych zasług Tytusa Chałubińskiego, nie był on, jak się często mówi odkrywcą Zakopanego. Gdy przybył pod Tatry, ta górska wioska była już znanym letniskiem i stacją turystyczną. Ten niezwykły podziwu człowiek rozpoczął swą niestrudzoną działalność jako pierwszy organizator klimatycznego lecznictwa w Zakopanem i propagator turystyki tatrzańskiej.

Organizował liczne wyprawy w Tatry tzw. „wycieczki bez programu", w której uczestniczyli znajomi Chałubińskiego otoczeni licznie góralskimi tragarzami, przewodnikami, oraz muzykantami. Doktor zdobył sławę wskrzesiciela starych tradycji ludowej kultury góralskiej. Był twórcą uzdrowiska i jego pierwszym, pełnym ofiarności i poświęcenia lekarzem lecząc przed cholerą miejscową ludność.

Zarówno Chałubiński, jak i współczesny mu malarz i zagorzały badacz góralszczyzny Walery Eljasz-Radzikowski, szeroko rozgłosili po całej Polsce sławę Zakopanego, Skalnego Podhala i gromadnych wycieczek tatrzańskich już w latach siedemdziesiątych XIX wieku.

Złota era Zakopanego

Nadeszła wówczas tzw. złota era Zakopanego. Były to jeszcze czasy, gdy pod Tatrami żyły dawne tradycje pierwotnej góralszczyzny z jej swoistym stylem, obyczajem, nędza i egzotyką — lata dawnych tatrzańskich „polowaców”, późniejszych przewodników tatrzańskich. Do najbardziej znany należeli: Maciej Sieczka, Szymon Tatr starszy, Jędrzej Wala, Wojciech Roj.

Dawną góralską kulturę starali się później wskrzesić i utrwalić w pamięci trzej najważniejsi twórcy wielkiej legendy Skalnego Podhala — malarz i pisarz Stanisław Witkiewicz, lekarz i znakomity badacz góralszczyzny Władysław Matlakowski oraz wybitny poeta i pisarz Młodej Polski — Kazimierz Przerwa — Tetmajer.

Dobra Zakopiańskie razem ze znaczną częścią Tatr Polskich zakupił w 1889 roku Władysław Zamoyski, dzięki któremu zostały ograniczone wyręby tatrzańskich lasów oraz nakazał intensywne zalesianie tych terenów.

Zakopane przed I wojną światową

Na przełomie XIX i XX wieku Zakopane rozrastało się szybko w modne i licznie odwiedzane uzdrowisko górskie. W roku 1886 Zakopane zostało oficjalnie uznane za uzdrowisko. Wtedy powstały pierwsze sanatoria, gdzie leczono chorych na gruźlice.

Zamożniejsi zaczęli budować własne wille, po Chałubińskim swój dom wybudowała polska aktorka Helena Modrzejewska, w Zakopanem osiedlili się również Henryk Sienkiewicz i Stanisław Witkiewicz Zaczęto je nazywać szumnie „letnią stolicą Polski”. Istotnie w owym czasie stało się Zakopane niejako punktem zbornym przedstawicieli życia umysłowego, kultury, nauki i sztuki wszystkich trzech zaborów. Latem i zimą można tu było spotkać najsławniejszych ludzi z całej Polski.

Dojazd do Zakopanego

Przed doprowadzeniem linii kolejowej do Zakopanego jeździło się z Karkowa przez Mogilany i Myślenice góralskimi furkami. Od roku 1884 linia kolejowa z Krakowa dochodziła do Chabówki, a stamtąd dale biegła w kierunku Rabki i Limanowej. W Chabówce na przyjezdnych czekały „furki” góralskie, które przez Obidową i Nowy Targ docierały do Zakopanego.

Dopiero dzięki staraniom dr. Andrzeja Chramca i oraz Władysława hr. Zamoyskiego w roku 1899 udało się doprowadzić kolej do Zakopanego. Od tego momentu dzięki łatwości dojazdu liczba gości przybywających do Zakopanego znacznie zaczęła się zwiększać.

W tym czasie zaczęły się też znacznie rozwijać taternictwo i wysokogórska turystyka, a w pierwszych latach naszego stulecia także i narciarstwo. Nowe Zakopane rozbudowywało się z początku wzdłuż starego szlaku pod Gubałówką oraz wzdłuż Krupówek i dróżek wiodących ku reglom. Budowano obszerne chałupy góralskie z płazów i pierwsze drewniane wille piętrowe pod wynajem.

Uzdrowisko i styl zakopiański

Już przed wybuchem I wojny światowej w roku 1914 Zakopane przybrało charakter największego i najludniejszego uzdrowiska klimatycznego oraz najmodniejszej w kraju stacji turystycznej, narciarskiej i wypoczynkowej. Miało wówczas kilkaset domów góralskich z gościnnymi izbami, kilkadziesiąt piętrowych willi i pensjonatów, kilka hoteli, dziesiątki murowanych gmachów sanatoryjnych, zakładów gastronomicznych i kamienic czynszowych.

Do dziś jeszcze zachowały się w starych zakątkach Zakopanego i pobliskich wioskach okazy dawnej niezwykle pięknej ciesiołki i snycerki góralskiej — chałupy, bramy, studnie, kapliczki, świątki i przydrożne krzyże. Dopatrując się prapolskości w tej rodzimej twórczości polskich górali pod Tatrami, Stanisław Witkiewicz zaprojektował u schyłku ubiegłego wieku nowe budowle w tak zwanym „stylu zakopiańskim”, oparte na założeniach regionalnych.

Wśród wielu pozostałych po nim budowli wyróżnia się willa „Pod Jedlami” na Kozińcu i kaplica w Jaszczurówce. W okresie międzywojennym Zakopane stało się wielką, lecz bezładnie zabudowaną miejscowością wypoczynkową i rozrywkową.

W pierwszej połowie XX w. zaczęto projektować budowle murowane w cegle i kamieniu o założeniach architektonicznych zbliżonych do stylu Witkiewicza np. gmach Muzeum Tatrzańskiego lub hotel „Stamary”

Zakopane w okresie międzywojennym

W okresie międzywojennym sława Tatr i coraz większa popularyzacja narciarstwa i turystyki przyciągały z każdym rokiem coraz więcej turystów do Zakopanego. Miasto staje się w okresie międzywojennym, ośrodkiem skupiającym polską cyganerię artystyczną.

Roczna frekwencja przyjezdnych wzrosła z niespełna 10 tysięcy w 1918 roku do przeszło 60 tysięcy osób w 1938 roku — poza przelotnym jednodniowym i weekendowym ruchem turystycznym. Znaczne fundusze przeznaczono na różnego rodzaju atrakcje: organizowanie koncertów, widowisk teatralnych i filmowych, regionalnych estradowych wieczornic i występów góralskich zespołów pieśni i tańca. W roku 1933 wieś pod Tatrami otrzymuje prawa miejskie.

W styczniu 1920 roku odbyły się w Zakopanem pierwsze narciarskie mistrzostwa Polski. W okresie międzywojennym dwukrotnie — w r. 1929 i 1939 - rozgrywane były tutaj narciarskie mistrzostwa świata. Imprezy te wysunęły Zakopane do rzędu najsłynniejszych sportowych ośrodków zimowych w Europie. W latach 1918-1939 wybudowano dwie górskie kolejki: linową na Kasprowy Wierch i terenową na Gubałówkę, skocznię narciarską na Krokwi oraz mnóstwo innych obiektów sportowych.

Okupacja niemiecka

Lata okupacji niemieckiej były dla Zakopanego bardzo tragiczne. Miasto było niedostępne dla polskich turystów i kuracjuszy, pełniąc funkcje uzdrowiska „tylko dla Niemców”, a miejscową ludność zmuszono do świadczenia usług dla najeźdźców. W miarę wzrastających strat niemieckich i napływu chorych, uzdrowisko to zmieniało się w jeden wielki szpital.

Przewodnicy tatrzańscy, mistrzowie i wybitni narciarze — kurierzy tatrzańscy kursowali regularnie między Zakopanem a Budapesztem. Przekradając się przez Tatry, przenosili meldunki, pieniądze, broń nielegalne druki oraz przeprowadzali osoby, które pragnęły dostać się do organizowanej w e Francji polskiej armii. Ofiarą straszliwego terroru, egzekucji, zsyłki do obozów koncentracyjnych padło wielu mieszkańców Zakopanego. Między innymi słynni polscy sportowcy zimowi — Bronisław Czech i Helena Marusarzówna.